Begin jaren ’70 namen enkele actieve kunstliefhebbers het initiatief om zelf tentoonstellingen te gaan organiseren. Eerst aan de Heerdlaan te Bennekom, in een garage (reparatiewerkplaats voor bromfietsen) en later in een winkelpand in de Dorpsstraat. Op 1 mei 1995 sloot de expositieruimte van De Kijkdoos, aan de Dorpsstraat, haar deuren. Sinds 1995 maakt De Kijkdoos meestal gebruik van de grote, statige zaal in villa Erica in het Ericapark.
Start lag bij Edese kunstenaars
Ruim 20 jaar van Kersttentoonstellingen in de Edese Reehorst vormen de aanloop naar een eigen ruimte. Want het gebeurde dat een veelbelovend Edes kunstenaarstalent niet door de ballotage kwam van de commissie die de jaarlijkse kersttentoonstelling samenstelde. De frustratie daarover kwam tot uiting tijdens een vergadering van de ballotagecommissie. De plaatselijke krant sprak in 1968 van een ‘adventrevolutie’, van een aanval van aanstormend talent op de gevestigde orde. Zoals zo vaak ontstond uit chaos iets moois: een ‘eigen’ ruimte voor alle Edese kunstenaars. Laagdrempelig moest de ruimte zijn. En bedoeld om het werk van professionele Edese kunstenaars en van kunstacademieverlaters te stimuleren en te promoten. Daarin is De Kijkdoos jarenlang goed geslaagd. Dankzij de bezielende leiding en tomeloze inzet van de voorzitter van de Edese Kunststichting mevrouw Oudkerk-’t Hoen, van de Edese kunstenaars zelf en de vele vrijwilligers.
Kijkdoos van 18×4 meter
In februari 1971 is ‘De Kijkdoos’ aan de Heerdlaan geopend door de toenmalige burgemeester. Daarn vond de eerste tentoonstelling plaats. De Kijkdoos werd een begrip in de gemeente Ede en ver daarbuiten. Zo klein als de ruimte was, slechts 18 bij 4 meter, zo groots was het expositieprogramma. In Ede wonende en werkende kunstenaars kregen elke 3 jaar de kans hun werk aan het publiek te tonen. Het publiek kon zo de ontwikkeling die een kunstenaar doormaakte volgen. Voor de nodige variatie werd het programma aangevuld met kunstenaars uit heel Nederland en soms zelfs van over de grens. Met niet zelden ‘grote’ namen uit de kunstwereld. De Kijkdoos kon bestaan dankzij subsidie van de gemeente Ede. Het was knus maar spraakmakend.
Grotere ruimte – meer kansen
De verhuizing in 1987 naar de Dorpsstraat 12 betekende een grotere ruimte met meer mogelijkheden. Een plek die het winkelende publiek uitnodigde om behalve de dagelijkse boodschappen ook kunst mee te nemen en te ervaren. Een stilteplek in een steeds drukker wordende maatschappij. De meest uiteenlopende kunstvormen waren er te zien: van aquarellen, olieverven, etsen en tekeningen tot bronzen beelden, keramiek, papier en stof. Thema-exposities rond affichekunst, mode, glas, boeken. Naast laagdrempeligheid wilde De Kijkdoos ook jong publiek bereiken. Daarvoor kwam een programma van kindermiddagen, waar kinderen onder leiding van een kunstenaar zelf aan de slag konden. Regelmatig was de vloer van De Kijkdoos volledig ingenomen door enthousiaste en serieus schilderende kinderen. Hun werkstukken vormden een expositie op Vlegeldag, het Bennekomse onderdeel van de Heideweek Ede.
Vrienden van de Kijkdoos
De Kijkdoos kreeg een gemeentelijke subsidie, dat precies toereikend was voor de vaste lasten. Voor extra activiteiten ter stimulering van beeldende kunst, bijzondere tentoonstellingen en/of aanschaffingen was geen geld beschikbaar. Daarom werd, ter ondersteuning van de activiteiten in de nieuwe Kijkdoos aan de Dorpsstraat, de Vereniging Vrienden van de Kijkdoos opgericht. Met de vereniging werd ook beoogd om de betrokkenheid van de bevolking bij De Kijkdoos te vergroten. Vrienden van De Kijkdoos kregen korting op de toegangsprijs van extra activiteiten (lezingen, concerten e.d.). Mr. J.M. (Jimmy) Polak (staatsraad) en mevrouw Corrie Bos (beeldend kunstenaar) lieten op 27 april 1987 de oprichting notarieel vastleggen bij notaris mr. J.A. Posthuma.
Spraakmakend en gevarieerd
Elke 4 weken wijzigde de tentoonstelling en op de eerste zaterdag van de nieuwe periode vond om 11.00 uur de opening plaats. Dat baarde soms nogal opzien. Bijvoorbeeld als Sinterklaas de jaarlijkse kunstcadeautentoonstelling kwam openen. Of als opzwepende Afrikaanse muziek van trommelaars het winkelend publiek naar De Kijkdoos lokte. Regelmatig verrichtte een bekende spreker de opening, of was er een koor of gitaarmuziek. Stuwende kracht achter De Kijkdoos was de voorzitter van de Edese Kunststichting mevrouw Oudkerk. Zij ontving dan ook in 1991 de eerste Edese Cultuurprijs uit handen van de toenmalige wethouder Kunst en Cultuur als waardering voor haar jarenlange inzet voor de Edese cultuur.
Sluiting gebouw in 1995
Het bestuur van de Edese Kunststichting was eind 1994 genoodzaakt te stoppen met haar activiteiten, waaronder die van De Kijkdoos. Aanleiding was een wijziging van de gemeentelijke subsidiestructuur en een heroverweging van taken binnen de doelstelling van de stichting. De subsidie zou te weinig zijn om op slagvaardige wijze te kunnen werken, zo maakte het bestuur destijds bekend. Men zag door deze derde bezuiniging op rij én door de gemeentelijke eis van sturen op prestaties geen kans om op hetzelfde niveau door te gaan. Volgens het stichtingsbestuur waren prestaties bij kunst moeilijk meetbaar. En strookte dat principe niet met de laagdrempeligheid die de stichting wilde bieden voor iedereen. Op 1 mei 1995 viel het doek voor de Edese Kunststichting en sloot expositieruimte De Kijkdoos aan de Dorpsstraat haar deuren.
De Kijkdoos ‘nieuwe stijl’ – vrijwilligersorganisatie
Na de sluiting van die expositieruimte heeft de Vereniging Vrienden van de Kijkdoos haar taak verbreed. Naast enkele lezingen, concerten en excursies, ging de vereniging – op bescheiden schaal, tweemaal per jaar – tentoonstellingen organiseren in Villa Erica. De activiteiten draaien vanaf 1995 volledig op vrijwilligerswerk van de leden.
Gezien de bredere doelstelling van de vereniging koos de Algemene ledenvergadering op 18 april 1997 voor de naam Culturele Vereniging De Kijkdoos. Het (voort)bestaan van De Kijkdoos ‘nieuwe stijl’ is in 2000 en 2005 gevierd met o.a. Kunst-aan-huis-routes. Het jubileum-2010 vierde de Kijkdoos met een atelierroute. Voor dit jubileum gingen in het laatste weekend van mei tien Bennekomse kunstateliers open.